Gewoonterecht en rechtersrecht
De verschillende Germaanse stam- of volksrechten waren geen afgeronde rechtsstelsels. Hiermee ontstond de vraag uit welke bron met het ontbrekende moest putten.
Vele juristen waren van mening dat men het ontbrekende uit het Romeinse recht zou kunnen aanvullen. Dit standpunt verduidelijkt 2 belangrijke gegevens:

• Men begon het Romeinse recht al vóór de tijd van Irnerius te beschouwen als het Italiaanse gemene recht (ius commune)
• De verschillende volksrechten begonnen elkaar te naderen.

Dit heeft geleid op juridisch terrein tot een territoralisering van het recht. Iedere streek had zijn eigen juridisch dialect, ontstaan uit een mengsel van aan de Germaanse volksrechten ontleende beginselen, verbasterde Romeinsrechtelijke regelingen en spontaan gevormde plaatselijke gewoontes.

Het gewoonterecht is in beginsel ongeschreven recht en daardoor is zijn inhoud tamelijk onzeker. Twee voorwaarden om van gewoonte tot gewoonterecht te worden:

1. een bepaalde rechtsgedraging moet langdurig in acht zijn genomen
2. men moet van mening zijn dat de gedraging ook zo hoort.

De vraag of en wanneer aan deze 2 voorwaarden is voldaan ligt geheel ter beoordeling van de rechter.
Hierdoor is een nauwe relatie tussen gewoonterecht en rechtersrecht. Het gewoonterecht wordt belichaamd in rechterlijke uitspraken.
Hierna nog maar een kleine stap naar de opvatting dat een regel van gewoonterecht alleen maar dan gezag van wet heeft indien hij is neergelegd in 1 of meer rechterlijke uitspraken (een opvatting waarvoor in het Corpus Iuris Civilis een houvast is te vinden). Wanneer eenmaal een dergelijke opvatting heeft postgevat, is de weg geopend voor een echt rechtersrecht, voor een rechtsstelsel waarin de rechter zich boven de gewoonte plaatste en zelf het recht gaat schappen, zich slecht nog in theorie baserende op de gewoonte. Dit proces heeft zich in Engeland voltrokken, door het instellen van een krachtig centraal gezag en een centraal gerechtshof die zich in theorie baseert op het gewoonterecht ('common law').

In Italië is dit niet gelukt en viel op juridisch gebied uiteen. De oorzaak hiervan ligt in de feodaliteit en het leenstelsel.